DIE VORMING VAN
AFRIKAANS
KODDIGE TAALGEBRUIK VAN ONS VOORVADERS
SOOS OPGETEKEN UIT OU DOKUMENTE
IN DIE KAAPSTAD ARGIEFBEWAARPLEK
Die
ou registers en dokumente in die Kaapstad argief lewer heel dikwels vreemde
woorde en uitdrukkings sowel as eienaardige stukkies op, wat vandag vreemd op
die oor val.
In
die doopregisters word 'n onegte kind dikwels aangetoon as “in onecht
geteeld”. Klink vandag baie soos diere wat geteel word! Indien die
bruidegom 'n veeboer was, word sy beroep dikwels in die huweliksregister as "vee
fokker" aangetoon. Na 'n man se vrou (eggenote) word deurgaans as "huijsvrouw
van ..." verwys. Klink vandag baie soos 'n bediende. Vrouens se plek
was nog kaalvoet, swanger en voor die stoof. Sophia Cloete, huijsvrouw van
Jacob Cloete (stamvader) word so beskryf:-
Daer komende, wierden
wy van de zwangere, half naekt loopende boerin (van Keulen geboortig), alsoo de
man uit was, vriendelijk ontvangen in 't huysje sonder glasen [...].
Adam
Tas se dagboek bevat 'n paar kostelike inskrywings van wyngebruik aan die Kaap
in die jare 1705 en 1706. Sy taalgebruik en humorsin is iets besonders.
Hy
was beslis 'n geestige mens en het duidelik humor aan die dag gelê met sy
beskrywing van alledaagse gebeurtenisse. Die sieketrooster, destyds nog
aangespreek as dominee, noem hy krankebedroever.
[...] Ook
was 'er de krankebedroever Lussing, die vol zoeten wijns was. Mr. Paran was
wacker bezig met den wijnroemer om te laaten gaan, zoodat ik wel haast vernam
dat die vrund met goed regt voor een broeder van de natte gemeente mag werden
te boek geslagen. Na aldaar een wijl geweest te zijn ben ik na huijs
geslentert; [...]
Tas
was ook 'n drinkebroer van die natgemeente. 'n Bra vrolike partytjie by
sy buurman het blykbaar tot in die laatnag aangehou en toe hy uiteindelik vol
soet wyn was, het hy en sy suster huistoe geloop. Sy perd, waarmee hy vroeër
die dag vanaf die Tygerberg op die buurman se partytjie mee aangekom het, sonder
dat hy eers huistoe was, het hy blykbaar net daar gelos. Hy skryf dat dit vir
horn gevoel het of hy so reguit huistoe geloop het, asof hy met 'n tou getrek
word. Maar toe hy by die huis tot rus kom, toe kon hy voel dat vader Bacchus
met hom praat.
[...] voor de rest waaren we met elkanderen braaf
vrolijk, 'twelk tot in de nagt duurde. Ik ben eijndelijk vol en zoet met suster
na huijs geslentert en zoo rechtstreeks t'huijs gegaan off ik met een leijn
getrocken wierde, maar toen ik thuijs in stilstand geraakte, bevond ik welhaast
dat ik 't niet van hooren zeggen hadde, maar dat ik paaij Bachus zelfs hadde
gesprooken.
Die volgende oggend skryf hy in sy
dagboek dat hy glad nie goed gevoel het nie en dat hy so ietwat van stryk af
was.
[...] Ik bevond mij desen morgen gansch niet wel en was
zoo vrij wat van mijn stuk.
Toe sy buurman se blanke kneg, Arij,
oorlede is, stuur hy kos en wyn oor vir die begrafnis. Sy kneg, Jacob, woon die
begrafnis by en kom vertel die aand dat daar heelwat mense was, en dat daar kos
oorgebly het maar dat die wyn opgeraak het. Daarmee was Tas tevrede, Arij het
'n behoorlike begrafnis gehad.
[...] Tegens de middag hebbe ik een ½ aam daar in 5 emmers
wijn na Stellenbosch gesonden, alsmeede een Caabse ham, 3 bouten gebraden
vleesch van een vette hamel en 3 brooden; daar konnen ze haar vrolijk mede
maaken. Onze knegt Jacob s'avonds van de begraffenis weeder t' huijs komende,
zijde mij datter vrij wat volk was geweest en datter nog een gedeelte van de
Cost was overgeschoten, de wijn was uijtgeraakt, zodat Arij nog met goed
fatsoen is begraven.
Heelparty
besoekers wat die Kaap aangedoen het, het hul indrukke van die Vlek, soos die
nedersetting algemeen bekend was, op skrif gestel. So skryf Johanna Maria van
Riebeeck, kleindogter van Jan van Riebeeck, op 13 Januarie 1710 aan haar ouers
in Batavia:-
[...] en buyten de
Hottentots, dat heele lelycke en stinkende mense bennen, en soo benne de
Hollanders in haar huyshouwen ook seer morsigh, en men siet hier aardige
troonies van menschen, en hier is een aardigh mannier van leven.
Kaapstad
beskryf sy as "hottentotaghtigh” en die kasteel en strate as,
Het casteel siet er
miserabel slorsigh daaruyt, [...]. De stat is voor dese plaas redelijck groot,
maar de wegen overal seer slordigh, vol met gaaten en hoog en laagh, dat lijckt
als men rijt alsof men omvallen soude [...].
Die
Goewerneur beskryf sy as:-
De goevernuer is een
man die dagelijcks hout van uyt plesire te gaan met eenige jonge juffrouwen van
sleght vatsoen, en met juffr: Munckerius dochter is hij seer familiaar, dat me
soo een diertje lijckt.
Vertaling
Die goewerneur is 'n
man wat daarvan hou om daagliks plesierig te verkeer met verskeie jong dames
van swak karakter, en met Mev. Munckerius se dogter, wat vir my so 'n klein flirt
voorkom, is hy baie intiem.
Die
Goewerneur waarna verwys word, was Louis van Assenburgh, oud-offisier in die leër
van die Keiser van Duitsland, goeie regeerder maar blykbaar 'n te groot vriend
van Wyntjie en Tryntjie. Baie lief
vir drank en vroumense!
Johanna
Maria se eggenoot, Joan van Hoorn, skryf op 16 Maart 1710 aan sy skoonvader
Abraham van Riebeeck, Goewerneur-generaal in Batavia:-
Maar d' Hr
Gouverneur van Assenburgh heeft een aardig spreekwoord:- 't is of de Caab van
vretten en suypen aan malkander hangt' [...] want alle thuynen zijn
wijngaarden, en in of bij of voor 't meeste alle pers daar wijn uyt [...]
Vertaling
Maar die Heer
Goewerneur van Assenburgh het 'n eienaardige spreekwoord:- 'Dit is asof die
Kaap van vreet en suip aan mekaar gesit is'. [...] want alle tuine het wingerd
en min of meer die meeste inwoners pars hul eie wyn.
Otto
Frederick Mentzel, gebore 26.02.1709 iewers in Brandenburg, Duitsland, VOC
soldaat aan die Kaap vanaf 1732 of 1733, het die Kaap per abuis op die 2de of
3de Januarie 1741 verlaat. Hy skryf drie boekdele oor sy verblyf aan die Kaap.
Hierdie beskrywings van Kaapstad is dus van die jare 1732 tot 1740.
Hy
skryf van 'n grot in die Steenbergen met die naam "Nero's cave or Madame
haar Gat"
Maar
seker die mees komiese stukkie in sy werke is die beskrywing van slawetaal aan
die Kaap:-
But,
if the knecht does not give the servants enough to eat, the slaves would on
occasion complain about it and the proprietor would have to consider such
complaints: for in such case every slave assumes the right to say:
"Kammene Kumi, Kammene Kuli" which means: "If I have nothing to
eat, I cannot work". The loose female slaves however, whose favours the
sailors might wish to enjoy gratis say: "Kammene Kas, Kammene Kunte"
which means: "If you have no money, I have no …" [Letterlik "No
cash, no cunt"]
Michiel
van Breda van Oranje Zigt teken op 23.11.1821 in sy dagboek aan:-
Jefta te huijs gekoome
met de hol verstopt vol pitte, A:B: Cronbe [Abercrombie?] met de vinger uijt
gekrapt. [Wonder of hy te veel turksvye geëet het? Waatlemoen kon November seker
nog nie ryp gewees het nie!]
Op
Zoetendals Valleij skryf Michiel van Breda in sy instruksies aan sy voorman,
Geen vreemd volk uit
de buurt of elders zal des nagts hier op de plaats moogen vernagten of koomen
kuijeren wijl zulks altoos kwaade gevolgen na zig sleept. [Vandag nog waar!]
Verder
meld hy dat,
Rooderik moet zonder
verzuim s'morgens en s'avonds springen tot dat alle de merries goed gedekt zijn
al was 't ook tot den 20 December.
Op
8 April 1845 verklaar Andries Pretorius dat hy as Kommandant-Generaal reeds 'n
geruime tyd gelede 'n kar van Michiel van Breda geleen het om as kanonwa te
gebruik en dat die kar tans stukkend lê op die plaas van Hendrik Pretorius. Die
Raad moet oor die herstelwerk besluit.
De Raad besluijt zich met de kar
niet te bemoeien. [!]
Samuel
Hudson skryf in 1803:-
In this Colony
intermarriages are so frequent that the whole of the Inhabitants are related. I
recollect when General Jansens first took upon him the Government of the Cape
of Good Hope he was consulting with a very worthy Friend of mine, a Mister
Rheinens, concerning the necessity of newmodeling the constitution and if
possible indicating the vices and corruptions of the generality of the People.
An Herculean labour it would have proved. 'How,' cries His Excellency 'is this
to be done?' My friend whose penetration was equal to the goodness of his heart
said: 'General this may be done by banishing root and branch four of the
principal Families of the Cape: The Van Reinens, the Cloetez, The Bredaus and
The Exteens.' Now these Families were so interwoven with each other and with
nearly the whole of the colony that there must have been a general clearance.
This the Governor was convinced of and gave up the Attempt.
Verklarende
vertaling
Goewerneur Lt-genl Jan
Willem Janssens wou met sy diensaanvaarding in 1803 van die voormalige sekunde
Johannes Izaak Rhenius weet hoe hy die kolonie kon hervorm met moontlike
aanduiding van wanpraktyke en korrupsie oor die algemeen van die inwoners.
Hierop het Rhenius voorgestel dat vier van die vooraanstaande families aan die
Kaap, Van Reenen, Cloete, Van Breda en Eksteen wortel en tak verban moet word,
maar bygevoeg dat hulle deur ondertrouery met mekaar en ook met amper elke
ander familie aan die Kaap, almal familie van mekaar was en dus sou amper die hele
kolonie verban moes word. Die goewerneur het die saak maar daar gelaat.
Alexander
van Breda het selfs die mis op sy plaas Boshof
in Nuweland in sy testament bemaak.
[...] Dan nog begeer
ik, dat al de Mist, welke by myne overlyden op de Plaats Boshoff voorhanden zal
zyn, verblyven zal aan den Bezitter van gemde Plaats als deszelfs
eigendom, met dien verstande echter, dat de Eigenaar van de Plaats Bosbeek
geregtigd zal zyn tot Twintig Wagen vragten van gezde Mist zonder
eenige betaling.
Aldus nader
Gedisponeerd ter
Plaatze Boshoff, den 5den
August, 1833.
[Geteken] A van Breda
Maria
Smit, weduwee van Barend Burger (stamvader), het die buurman se kneg met 'n
sweep geslaan en toe die slawe geroep:-
[...] de vrouw
roepende nouw jongens maak de honden los, en nouw de honden op 't lijf
Testamente is ‘n ryk bron van
kultuurhistoriese gegewens. Alhoewel testamente somber en plegtige dokumente
is, bied die ou Nederlandse teks soms koddige sinsnedes op.
Simon van der Stel skryf in sy testament
dat hy na oordenke tot besef gekom het van die broosheid en swakheid van die
mens se lewe op hierdie aarde, verganklik soos ‘n skaduwee en dat niks sekerder
is as die dood nie, en daarenteen niks onsekerder as die tyd en uur daarvan,
derhalwe het hy besluit om alvorens hy hierdie tranedal verlaat sy aardse
goedere te bemaak ...
[...] de broos en swakhijt van S’
menschen Leeven op deeser aarde, als een Schaduwe vergankelijk, en datter niet
seekerder is dan de dood, en daar en teegen niets onsekerder dan de tijd en
uuren van dien, dierhalven te raade was geworden alvoorens uijt dit tranendal
te Schijden, van sijn tydelijke goederen hem van God Almagtig uijt genaden
mildelijk verleend, uijtterlijk bevoolen en gedisponeert te hebben, ‘t Zelve
doende Soo den Ed: Hr: Compt: opentlijk verklaarde uijt een vrije en onbedwonge
gemoed, sonder Inductie, persuasie ofte mislijdinge van iemand ter weereld,
Eerst en alvoorens bevelende zijn onsterfelijke Siele, na dat die uijt het
Sterffelijke lighaam sal verhuijst weesen, in de Genadigen barmhertige handen
Gods, zijnen Schepper en hemelsche Vader, en het doode Lighaam den Schoot der
aarde met eenen Eerlijke begravinge [...]
