VAN
EDE, GEBEDE EN GELOFTES
Die eerste verwysings na plegtige ooreenkomste wat met die hedendaagse
geloftes, ede en verbonde ooreenstem, word by die Sumeriese beskawing in die
derde millennium voor Christus aangetref. (Bailey, 2002: 6). Op 20 Junie 1789 onttrek
die derde stand hulle van die Nasionale Vergadering in Frankryk en vergader op
’n tennisbaan waar hulle ’n eed neem om nie te ontbind totdat ’n grondwet
geskryf en aanvaar is nie, die sg. Eed
van die Tennisbaan.
Met die koms van Jan van Riebeeck in 1652 na die Kaap begin ook ons eie
erfenis van ede, gebede en geloftes. In die formuliergebed, wat Van Riebeeck by
sy aankoms gebruik het, bid hy reeds tot die “Aller genadigste Vader”
dat die Gereformeerde Christelike geloof ook mettertyd onder die heidene mag
posvat.
O Barmhertige
Goedertieren Godt ende Hemelsche Vader, Nadien het uwe Goddelijcke Maijesteijt
geliefft heefft ons te beroepen over 't bestier der saacken van de Generale
Vereenighde Nederlantse g'octroijeerde Oost Indische Compe. alhier aen Cabo de
Boa Esperance ende wij ten dien eijnde met onsen bijhebbenden Raedt in uwen Heiligen
name vergadert sijn: omme met advijs van deselve sodanige besluijten te
maecken, waermede den meesten dienst van de opgemelte Compe. gevoirdert, de
Justitie gehanthaefft, ende onder dese wilde brutale menschen (mogelijck
sijnde) uwe ware gereformeerde Christelijcke Leere mettertijt mochte
voortgeplant ende verbreijt worden, tot uwes H. Naemes loff ende Eere, ende
welstant onser Hren. Principalen, waertoe wij sonder dijne genadige hulpe 't
alderminste en vermogen.
Soo bidden wij U
derhalven O aldergenadighste Vader, dat gij ons met uwe Vaderlijcke wijsheijt
wilt bijwoonen, ende in dese onse vergaderinge presiderende, onse herten sulx
verlichten dat alle verkeerde passien, misverstanden ende andere diergelijcke
gebreecken van ons mogen geweer[t] blijven, ten eijnde onse herten van alle
menschelijcke affecten reijn, ende onse gemoederen soo gestelt sijnde wij in
onse raedtslagen niet anders voornemen nochte besluijten, als 't gene mach
strecken tot grootmaeckin[ge] ende loff van uwen alderheijlighsten naeme, ende
den meesten dienst van onse Heeren ende Meesters sonder in eeniger maten op
eijgen baet off particulier proffijt acht te nemen, het welcke ende wes meer
ons tot uijtvoerin[ge] onser bevolen dienste ende zaligheijt nodigh sij. Wy bidden ende begeeren in den naeme uwes Wel
lieven Zoons onsen Heijl[ant] ende Zaligmaker Jesu Christij, die ons heefft
leeren bidden Onse Vader &a.
Die woorde "mogelijck sijnde" (indien moontlik), is in die
linker kantruimte langs die teks tussen hakies ingevoeg. Die handskrif is
dieselfde, maar die ink is effens ligter van kleur. Dit is heelwaarskynlik
later deur Van Riebeeck ingeskryf, so asof hy getwyfel het of die wilde brutale menschen gered kon word!
(Kaapstad Argiefbewaarplek C.1, p. 2, 30 Desember 1651)
Die Afrikaanse
vertaling van Jan van Riebeeck se gebed is as volg:-
O barmhartige,
genadige God en Hemelse Vader! dit het U Goddelike Majesteit behaag om ons te
roep tot die bestuur van die sake van die Oos-Indiese Kompanjie hier aan die
Kaap die Goeie Hoop, en waar ons in U Heilige Naam met ons raadgewers vergader
is om met hulle raadgewings besluite te neem tot diens van die Kompanjie, tot
handhawing van die reg, tot voortplanting en uitbreiding van U ware
gereformeerde Christelike leer (indien moontlik) onder hierdie wilde,
onbeskaafde inboorlinge, tot lof en eer van U Heilige Naam en tot voordeel van
ons here en meesters, waartoe ons sonder U genadige hulp nie by magte is nie.
Dus bid ons U, O,
allergenadigste Vader, om met U Vaderlike Wysheid ons by te staan en op hierdie
vergadering te lei, om ons harte so te verlig dat alle verkeerde drifte,
misverstand en ander gebreke van ons verwyder sal word en ons harte van alle
menslike hartstogte gereinig mag wees, sodat ons in ons beraadslagings met ‘n
rein gemoed en sonder om in die minste ons eie voordeel of persoonlike baat in
ag te neem, niks voorneem of besluit wat nie sal strek tot verheerliking en tot
lof van U allerheiligste Naam en tot die hoogste diens van ons Here en Meesters
nie. Ons begeer dit en nog meer wat nodig mag wees vir ons saligheid en die
uitvoering van die pligte wat ons opgelê is, en bid U in die Naam van U
geliefde Seun, ons Heiland en Saligmaker, Jesus Christus wat ons leer bid het:
Onse Vader …
Twee jaar later op Paasmaandag
6 April 1654 onderneem Van Riebeeck dat dié dag voortaan as dank- en biddag tot
Gods eer gevier sal word.
Heden voor de tweede mael jarich sijnde dat wij door
Godes Hulpe geleyde met de scheepen Drommedarus, Reyger ende Goede Hoope hier
ter plaetse behouden sijn aengelandt omme dese fortresse ende colonie nae d’
ordre onser Heeren Meesters op te maecken ende stabileren, ende gemerckt Godt
de Heere alle die saecken tot den dach van heden met veele segeningen wel ende
gewenscht heeft laeten succederen ende voltrecken,
soo hebben beslooten, ende oock voor d’ eerste reyse
begonnen, desen dach, den 6en April wesende, tot Godes eere met dancksegginghen
te vieren ende voor altijt tot een vast blijvenden danck- ende bededach in te
stellen, ten eynde daerbij des Heeren weldaeden, aen ons bewesen, bij ons
naecomelingen nooyt vergeten, maer altijt tot Godes eere ter gedachtenisse in
memorie gehouden mogen worden.
Heden voor de
tweede mael jarich sijnde dat wij door Godes H. geleyde met de scheepen
Drommedarus, Reyger ende Goede Hoope hier ter plaetse behouden sijn aengelandt,
omme dese fortresse ende colonie nae d' ordre onser heeren Meesters op te
maecken ende stabileren, ende gemerkt Godt de Heere alle die saecken tot den
dach van heden met veele segeningen, wel ende gewenscht heeft laeten succederen
ende voltrecken, soo hebben beslooten, ende oock voor d' eerste reyse begonnen,
desen dach, den 6en April wesende, tot Godes eere met
dancksegginghen te vieren ende voor altijt tot een vast blijvenden danck- ende
bededach in te stellen, ten eynde daer bij des Heeren weldaeden, aen ons
bewesen, bij ons naecomelingen noyt vergeten, maer altijt tot Godes eere, ter
gedachtenisse in memorie gehouden mogen worden. (dbnl)
Afrikaanse vertaling
Aangesien dit vandag twee jaar gelede is dat ons met
Gods hulp en leiding met die skepe Drommedarus, Reyger en Goede Hoope veilig
hier aangeland het, om hierdie fort en kolonie na die opdrag van ons here en
meesters op te bou en te vestig, en ons gemerk het dat God die Here al die sake
tot vandag toe met baie seëninge, goed en gewens laat slaag en voltrek het,
het ons besluit, en ook voordat die reis begin het, om
hierdie dag, synde die 6e April, tot Gods eer met danksegging te vier en dit
altyd as ’n dank- en biddag in te stel, sodat die weldade wat God aan ons bewys
het nooit deur ons nakomelinge vergeet word nie, maar altyd tot Gods eer
voortdurend in gedagte gehou moet word.
English translation
Today is the second anniversary of our safe arrival
with the ships Drommedaris, Reijger and Goede Hoop at this place through the
Holy guidance of God to build this fortress and establish this settlement
according to the instructions of our Lords and Masters, and the Lord God has
hitherto given His abundant blessing to the satisfactory and successful
accomplishment of all these matters.
We have therefore, resolved, and also for the first
time begun to celebrate this 6th day of April in the name of the Almighty, and
henceforth to set it aside for all time as a day of thanksgiving and prayer, so
that our descendants may never forget the mercies we have received at the
Lord’s Hands, but may always remember them to the Glory of God. (Honikman,
1966)
Die VOC amptenare en werkers
moes almal sonder uitsondering ‘n eed van getrouheid aflê. Daar het verskillende eedformuliere vir die
verskillende range soos Goewerneur, weesmeester, soldaat, matroos en selfs
vroedvrou bestaan.
Karel Schoeman gee in sy werk ‘n Duitser aan die Kaap, ‘n samevatting
van die plegtigheid. Eerstens is die
Generale Artikelbrief aan die nuwe werknemers voorgelees. Dit het 'n
verskeidenheid van voorskrifte bevat in verband met dissipline onder amptenare,
godsdiens en godsdiensoefening, salarisse, partikuliere handel, rantsoene,
wapens en skeepsinstrumente, testamente en goedere van oorledenes, en ede van
amptenare. Hierna is die eed dan op soortgelyke wyse aan hulle voorgelees.
Nadat die eed gelees is, is hulle deur die Regter gevra of almal dit gehoor het
en nadat hulle geantwoord het, moes hulle die wysvinger van die regterhand
opsteek en daarmee was die plegtigheid afgehandel.
Onderstaande eed wat deur
matrose afgelê is, is met groot moeite deur Karel Schoeman opgespoor maar ek
vermoed dat ander range soos byvoorbeeld ‘n soldaat ‘n soortgelyke eed afgelê
het voordat hy sy vaderland verlaat het. (Schoeman, 2004: 68 – 70)
Eedt voor de Bootsgesellen
Wy belooven en
sweeren dat wy de Hoogh Mogende Heeren Staten Generael vande Vereenigde
Nederlanden als onse hooghste ende souveraine overheyt, de Bewinthebberen vande
Generale gheoctroyeerde Oost-Indische Compagnie in de selve Landen, mitsgaders [tesame
met] den Gouverneur-Generael, syn Vice-Gouverneurs over de landen, steden,
forten ende andere plaetsen in Oost-Indiën, Directeurs over de respective
comptoiren [kantore] vande Compagnie, ende voorts alle andere Raeden van
Indiën daaronder wy, ter voorseyde [genoemde] plaetse gearriveert synde,
sullen komen gestelt te worden, als oock de respective over ons, soo[wel] daer
als onderwegen op dese schepen, gestelde ofte namaels in eenige andere plaetsen
te stellen Commandeurs, Koopluyden, Schippers, Capiteynen ende andere onse
respective Overheden en Officieren, gehouw, getrouw ende ghehoorsaem sullen
wesen, tot uytvoeringe vanden dienst ende voyagie [skeepsreis] daertoe
wy aengenomen ende uytgesonden werden.
Ten anderen [voorts],
dat wy den hiervoren staende en ons wel duydelyck voorgelesen
Artyckel-brief, en alle andere beveelen, Instructiën, Seyn- ende
Rantcoen-brieven ende andere Ordonantiën in den voorsz[egde] Artyckel-brief
gementioneert [genoem], by [deur] de gemelte Bewinthebberen
gemaeckt ofte noch te maecken, ofte die, het sy te water op de schepen ofte te
lande, by onse Commandeurs, Koopluyden, Schippers ofte andere Bevelhebbers
gemaeckt sullen werden, elck in syn ampt soo veel hun aengaet sullen
ghehoorsamen ende naer ons uytterste vermogen in alle poincten [punte] getrouwelyck
naer komen; dat wy oock niet wederkeeren [terugkeer] nochte onsen dienst
verlaten ofte daeruyt scheyden sullen voordat de voors[zegde] onse voorgenomen
reyse (met Godes hulpe) volbracht ende onsen verbonden tydt [kontraktyd] geëxpireert
[afgeloop] sal syn, ten ware [tensy] wy eerder by [deur] de
Bewinthebberen werden gherevoceert [herroep] ofte by den
Gouvemeur-Generael ende Raden van Indiën of andere over ons gestelde
Bevelhebberen naer huys gesonden [worden], welcker respective revocatie ende
wedersendinge wy promptelyck [onmiddellik] ofte sonder eenigh murmureren
of tegenseggen belooven naer te komen, ende ons voorts in alle te [ge]dragen
als goede, vroome ende ghetrouwe onderdanen schuldigh ende gehouden syn te
doen, sonder 't selve [na] te laten om lief en leet, door vreese van verlies
van lyf ende goet, nochte om
eenigerhande oorsaeken of consideratiën.
So waerlyck helpe ons Godt Almachtigh.
Met die instelling van
vryburgers het die VOC in der waarheid begin met kolonisasie, maar die Here
XVII het gesorg dat hulle nog steeds ‘n houvas op die “vry” burgers had deur
hulle ‘n eed van getrouheid te laat aflê, alhoewel hulle nie meer in diens van
die Kompanjie was nie. Hulle was dus eintlik onderdane van die VOC. Vrye
kolonisasie soos ons dit vandag ken was dit allermins. (Dominicus, 1919: 5)
Ich belove en
sweere dat ick de Ho: Mo: Heeren Staten Generael der Vereenichte Nederlanden
als onse hooghste en souvereijne overheyt, de Bewinthebberen van de Generale
Geoctroyeerde Oost Indische Comp: in deselve landen, mitsgaders den Gouverneur
Generael en de Raden in Indië en voorts alle Gouverneurs, Commandeurs, en
Bevelhebberen, die geduyrende dese reyse te water, en voort te lande over ons
sullen wesen gestelt, gehouw en getrouw sal wesen, dat ick alle wetten,
placcaten, en ordonnantiën bij de Bewinthebberen voorn: ofte den Gouverneur
Generael ende de Raden alrede gemaeckt off noch te maken getrouwelijck in alle
pointen [opsigte] nae mijn vermogen sal onderhouden en naekomen en voort mij in
alles soodaenich draegen en quijten als een goet en getrouw onderdaen schuldich
en gehouden is te doen.
Eed van den Fiscaall
Ick belove ende zweere de doorlugtige Hoogmogende
Hren. Staten Generael der vrije Vereenigde Nederlanden mijne Souveraine, d'
E.Hren. Bewindhebberen van d’ g'octroijeerde Oostindische Compe., mitsgaeders
d' Edle. Hr. Gouverneur Generael ende d' Raeden van India gehouw ende getrouw
te wesen, haere hoogmoog. recht, mitsgaeders dat van d' E. Compe. getroulijck
voor te staan ende naer mijn uijtterste vermogen helpen bewaeren.
Dat ick insgelijx naer mijn uijtterste vermoogen
ende beste verstant zal helpen bevoirderen goede ende opregte justitie aan
allen ende een ijegelijcken die sulx versoeken g'administreert magh werden,
sonder ooghluijkinge haat off gunst van ijemandt.
Dat ick alle saeken oprechtelijck ende ter goeder
trouwe naer mijn beste wetenschap en kennisse den rechter te kennen geven,
mitsgaeders in deselve handelen ende procederen zal als in conscientie ende
naer regten zal bevinden te behoren.
Dat ick niemand eenige concussie, extorsie,
overlast off geweldt doen sal, nogte gedoogen bij mijne dienaeren gedaan werde.
Dat ick over geenige delicten met ijemand
composeren ofte verdraegen zall, ten waere met kennisse van de overigheijt,
ofte over cleijne breucken van welcke zulx bij placaten toegelaten is.
Dat ick de secreten van den Raat ofte Justitie aan
niemand openbaeren zall ende dat ick mij voorts generaelijck in dit ampt draegen
zall als een goet ende oprecht officier van Justitie toe staet ende betaamt.
Soo waarlijck helpe mij God Almachtigh.
Kaapstad Argiefbewaarplek : CJ 1 Oorspronklike
Regsrolle en Notule (Krimineel en Siviel): 2.7.1670, pp. 554-555.
Eed voor de Fiscaals
Ik beloove en Sweere de Hoog Mogende Heeren Staaten
generaal der vereenigde Neederlanden, als mijn Hoogste en Souvereijne
overheijd, de Heeren Bewinthebberen van de generaale geoctroijeerde
oostindische Comp:, en den gouverneur generaal gehouw en getrouw te weesen, de
regten, Jurisdictie, Hoogheijd en authoriteijt van den Neederlandschen Staat in
de Indische gewesten voor te staan, en na mijn uijtterste vermogen helpen
bewaaren, sonder te gedoogen voor soo veel in mij is, dat deselve bij niemand
werde geinfringeerd, benadeelt of vermindert.
Dat ik na mijn uijtterste vermogen en beste
verstand sal helpen bevorderen, dat goede en opregte Justitie aan alle en een
ijgelijk die sulx versoeken, mag werden geadministreerd, sonder oogluijking,
haat of gunste van ijmand.
Dat ik alle saaken opregtelijk en ter goeder trouwe
na mijn beste weetenschap den Regter sal te kennen geeven mitsgaders in deselve
handelen en procedeeren soo als in concientie en na regten sal bevinden te
behooren.
Dat ik alle frauden, contraventien, sluijkerijen en
maleversatien, rigoreuselijk sal weeren, en sonder aansien van persoonen, van
wat staat of conditien ook soude mogen weesen, de voorenstaande Instructie sal
agtervolgen.
Dat ik van niemand sal ontfangen eenige giften of
presenten directelijk of indirectelijk in eeniger hande manieren ook over
eenige delicten met ijmand composeeren of verdragen, ten waare met kennisse van
de overheijd, of van kleijne breuken van dewelke sulks bij ordonnantien of
placcaaten is toegelaten, en dat dan nog alleen in zaaken daarin de Comp: voor
haar intresse niet soude mogen weesen geraakt, en dat ik mij voorts, generalijk
in mijn ampt sal dragen als een goed en opregt officier van Justitie toestaad
en betaamd.
Soo waarlijk helpe mij God almagtig.
Kaapstad Argiefbewaarplek : C 2660 Eedboek 1692 –
1748 : Eed voor de Fiscaals No. 4 : 15.3.1731, pp. 26 - 29.
In die Kaapstad
Argiefbewaarplek is daar ‘n Eed Boek
waarin daar selfs ‘n eedformulier is wat vroedvroue moes aflê. (C. 2660 en C.
2661 (Ou Vol. nr. C. 678) – Eed Boek, 1692 – 1748)
[No.] 32 [p.
67] [p.
211]
Eed voor de Vroedvrouwen
Ik beloove en Sweere dat ik
aan geenige Swangere
vrouws persoonen directelijk
nog indirectelijk eenige
raad of daad sal geeven,
waarmeede haar vrugt
afgedreeven, of te kort gedaan
soude moogen
werden, om wat reedenen sulx
ook soude mogen
weesen, dat ik aan geen
bevrugte of kraamvrouwen
eenige dranken ofte remedien
sal ordonneeren,
of toe stellen, als die de
welke bij de medicijns geappro=
beert ende goed gekent sijn, dat
ik tot imand
in arbeijd gaande, geroepen
sijnde, sonder eenig
vertrek of uijtstel vlijtig
komen sal, soo wel
bij nagte als bij dage, tot
arme als tot rijke,
dat ik de arme en onvermogende
des niet te
min, ten dienste weesen, voort
helpen, en op
deselve passen sal, sonder
daar over eenige
recompense te eijsschen ofte
verwagten, dat
ik van de vrouwspersoonen die
buijten egt ofte niet
bij hunne wettige man bevrugt
sijnde
[p. 68]
in barens nood, syn sal,
afvorderen sal, bekentenisse
te doen, wie de vader van de
vrugt is, ende bij
den officier ofte magistraat
gevraagt sijnde,
daar van deugdelijke
verklaringe en rapport
sal doen, dat ik mij voorts
generalijk in deese
mijne bedieninge naarstelijk
nugteren, ende
verstandig dragen sal gelijk
een eerlijke
vroedvrouwe toe staat _______
Soo waarlijk helpe mij godt
Almagtig. _______
Bovenstaanden Eed is op den 1
April 1720
in vergaderinge van politic
aan handen van
den Edelen heer Gouverneur
Pieter Gysbert
Noodt gedaan door Maria de
Buissert wede
Dirk Snit als stadsvroeuw ten
deese plaatse.
Mij present
R Tulbagh
Secrets.
Op die 9de Oktober 1725
besluit die Politieke Raad dat die lede van die burgermilisie voortaan weer ‘n
eed moes aflê soos voorheen die gebruik was.
[Kaapstad
Argiefbewaarplek : C. 73, pp. 61 – 66 dd. 9.10.1725.]
Twee
weke later besluit die Politieke Raad dat diegene wat voortaan hul ontslag uit
die Kompanjie se diens ontvang en burgerreg van die kolonie verkry, die burger-
of schutters eed moes aflê.
[…] soo als ook
goedgevonden is dat de geene die voorthaan met het burgerregt deeser Colonie
werden begunstigt, aanstonds bij haar ontslag uijt 's Comps. dienst den burger
off schutters eed, in India
gebruijkelijk, sullen moeten presteeren, ten eijnde een ijgelijk alsoo verpligt
blijve het wel weesen van d' E. Comp. en dit Gouvernement dies te meer met goed
en bloed schultpligtig in cas van noodsakelijkheijt voor te staan.
[Kaapstad
Argiefbewaarplek : C. 73, pp. 67 – 69 dd. 23.10.1725.]
Hieronder volg ‘n transkripsie
van die burgereed waarop die Politieke Raad besluit het op sy vergadering van
23 Oktober 1725. Daarvolgens beloof die burgers om goed en bloed, liggaam en
lewe vir die Kompanjie op te offer. Die eerste burger, Christiaan Liebenberg,
het dieselfde dag nog die eed afgelê.
[No.] 33 [p.
69]
Eed voor de Burgers
Wij belooven ende Sweeren dat
wij ha[ere hoog]
mogend, de heeren Staaten
Generaal [van de]
Vereenigde Nederlanden, de
heeren Be[winthebberen]
van de geoctroijeerde Nederlandsche
Oostin[dische]
compe: den Edelen
Heer gouverneur en R[aad]
mitsgrs: de Magistraaten ende
Overheeden
deeses plaatse gehouw ende
getrouw sullen
weesen, onsen Capiteijn,
Luijtenant, Vaandrig
en minder Officieren in saaken
Burgerlijcke
wagt rakende obedieeren ende
gehoorsamen,
d’ keuren ende Ordonnantien op
de Wagt
genaamt ofte nog te namen,
poinctuerlijk
te agtervolgen ende naarcomen,
mitsgrs:
voorts bij den Staat den
gemelte Vereenigde
Nederlanden in deese steeds
ons goed en
Bloed, Lyf ende Leven is ‘t
Noot op te
sullen setten. _____
Soo waarlijk helpe mij God
almagtig. _____
[Hierdie dokument is beskadig.
Die boonste regterhoek is afgeskeur. Die woorde of letters tussen vierkantige
hakies in die eerste vyf reëls is deur my aangebring.]
Bovenstaanden Eed is door
Christiaan Liewenberg
en Jan Locherenberg op de 23
Octob. 1725 aan
hands van de heer gesaghebber
Jan de La Fontaine
in raad van politic afgelegt.
Mij present
R Tulbagh
secrets.
Voormelde Eed is op den 6
Novemb. 1725 door
Pieter van der Heijden,
Christiaan Raaven en Claas
Langenak? aan hanen van
gedagter? heer gesaghebber
in vergadering gepresteert.
Mij present
R Tulbagh
secrets.
[p. 70]
Op den 29 Novemb. 1725 is aan
handen van
den heer gesaghebber
ommestaands Eed door
Jan David Pfanstul ter
vergaderingh afgelegt.
Mij present
R Tulbagh
secrets.
Bovenstaandes Eed is door
George Frederik Strander?
in mamikh? als voorn. de 4
Decemb. 1725 meede afgelegt.
Mij present
R Tulbagh
secrets.
Gedaijten? Eed heeft Johan
Christoff Bek op den
29 Decemb. meede gepresteert.
Mij present
R Tulbagh
secrets.
Den 8 Jan. 1726 heeft den adsistent Hendrik
Heijiser? bovengemelten Eed
ook afgeleegd.
Mij present
R Tulbagh
secrets.
Gezegden Eed is op de 30 April 1726 door Jan
de La Rasp en Jan Blignaut
meede gepresteert.
Mij present
R Tulbagh
secrets.
Denselven Eed is door Jacobus Loentjies op den
15 Maij 1726 ook afgelegd.
R Tulbagh
secrets.
Ook is bovenstaanden Eed op
den 18 : Junij 1726
door Hans Hendrik Neemsoo
afgelegd
Mij present
R Tulbagh
secrets.
[p. 74]
In den jaare 1727 is den
voormelten Eed
op de onderstaand datums
gedaan door de volgende
persoonen namentlijk
14 Jan Willem van As
28 Jan Erasmus Smit uijt Holsteijn
25 Maart Adam van Dijk
15 April Jacob Nissen van Wismar
1728
3 Feb Clias Kien
4 Maij Gerrit Langenhoven en Andries van der Heyden
10 Maij Melchior Hobbers
1729
18 : Octob. Willem J Lobias Aubenfeet?
Borgert Borgertsz
Daniel de Vries
David Heufke
Gerrit Cloete
Gerrit van Schalkwijk
Hendrik van der Heijde
Hendrik
Dänau
Jan
Meijboom
Jan
Jurgen Coetze
Johannes
van der Heijde
Matthijs
van Wieling
Nicolaas
Laubser
Ocker
van Schalkwijk
Paulus
Kreijsman
[p. 75] [p.
227]
1729
18 Octobr Hendrik Walboun
Hendrik Heufken
Aarnoldus Maasdorp
Jacob de Vries
Burgert van Dijk
Claas van der Schyf
Guilliam Overholster
Johannes Bissierie
Jeremias Roux
Pieter Meijer
Jacobus Harmentsz
Johan Hendrik Coenradi
(Kaapstad Argiefbewaarplek C.
2660 en C. 2661 (Ou Vol. nr. C. 678) – Eed Boek, 1692 – 1748. Bostaande teks
kom voor in C. 2661 no’s 32 en 33. Nuwe
paginering [67 - 75].)
Selfs die Franse Hugenote moes
‘n eed aflê voordat hulle Nederland
verlaat het. ‘n Ongetekende, gedrukte afskrif in Frans kom in die Kaapse Argief
voor.
SERMENT
Que doivent prester
les Personnes libres & estant hors le service de la Compagnie, qui vont au Cap
de Bonne Esperance avant que de partir de ce païs.
Je promets et jure
d'estre soumis et fidelle à leurs hautes puissances les
Estats Généreaux des Provinces Unies, nos Souverains Maistres et Seigneurs, à
Son Altesse, Monseigneur le Prince d'Orange, comme Gouverneur, Capitaine et
Amiral Général, et au Directeurs de la Compagnie Générale des Indes Orientales
de ce païs, Pareillement au Gouverneur Général des Indes, ainsi
qu'a tous les Gouverneurs, Commandants, et autres qui durant le Voyage par Mer
et ensuite par terre auront commandement sur nous. Et que j'observeray et exécuteray,
fidellement, et de point en point, toutes les loix et ordonnances, faites ou à
faire tant par Messieurs les Directeurs, par le Gouverneur Général et par les
Conseillers, que par le Gouverneur ou Commandant du lieu de ma résidence, et de
me gouverner et comporter en toutes choses comme un bon et fidelle sujet.
Ainsi Dieu m'aide.
Fait et arresté
dans l'assemblée des Dix Sept. le 20 Octobre, 1687.
(Kaapstad
Argiefbewaarplek : Ongetekende, gedrukte afskrif in Frans.)
Eedt by de
Vrye-Luyden nae de Cabo de Bonne Esperance gaende voor dat uyt dese Landen
vertrecken, te doen.
Ick belove en
sweere, dat ick de Ho: Mogende Heeren Staten Generael der Vereenighde
Nederlanden als onse hooghste ende Souveraine Overheyt, syn Hoogheyt den Heere
Prince van Orangie als Gouverneur, Capiteyn en Admirael Generael, en de
Bewinthebberen van de Generale, Geoctroyeerde Oost-Indische Compagnie in de
selve Landen, mitsgaders den Gouverneur Generael en voorts alle Gouverneurs,
Commandeurs en Bevelhebberen die geduyrende dese reyse te water, en voort te
Lande over ons sullen wesen gestelt, gehouw en getrouw sal wesen.
Dat ick alle
Wetten, Placcaten en Ordonnantien by de Bewinthebberen voornoemt ofte den
Gouverneur Generael ende Raden, den Gouverneur of Commandeur ter plaetse van
myn residentie alrede gemaeckt of noch te maecken getrouwelyck in alle Pointen
nae myn vermogen sal onderhouden en naekomen, en voort my in alles soodanigh
dragen en quyten als een goedt en getrouw Onderdaen schuldigh en gehouden is te
doen.
Soo waerlyck moet
my Godt Almachtigh helpen.
Aldus gedaen en gearresteert ter gemelte Vergaderingh
binnen Amsterdam, desen 20 October, 1687.
(Kaapstad Argiefbewaarplek C.
341 (Ou Vol. nr. C. 416, deel 4) – Inkomende Briewe vir die tydperk 19.12.1687
tot 23.12.1687, p.17. ‘n Ongetekende,
gedrukte afskrif in Nederlands.)
EED
Wat vrye persone, nie in diens
van die Kompanjie nie, voor hulle hierdie land verlaat, met die plan om na die
Kaap de Goede Hoop te gaan, moet aflê.
Ek beloof en sweer
om onderworpe en getrou te wees aan Hul Hooghede die State-generaal van die
Verenigde Provinsies, ons Soewereine Meesters en Here; aan Sy Hoogheid die
Prins van Oranje, as Goewerneur, Kaptein en Admiraal-generaal en aan die
Direkteure van die Algemene Geoktrooieerde Oos-Indiese Kompanjie in gemelde
lande; asook aan die Goewerneur-generaal van Indië; sowel as aan die
Goewerneurs, Kommandeurs en ander oor my geplaas gedurende die seereis en
daarna aan land; dat ek my getrou en stip sal hou aan alle wette en
verordeninge reeds gemaak of wat nog gemaak sal word deur die Here Direkteure,
die Goewerneur-generaal en Raadslede, of die Kommandeur van my verblyfplaas en
om my in elke opsig te gedra as 'n goeie en getroue onderdaan.
So helpe my God!
Gedaan en bepaal op
die vergadering van die Sewentien op 20 Oktober 1687.
(Botha, 1939: 4 – 5)
Nadat die Engelse die Kaap in
1795 oorgeneem het, moes die burgers in 1797 weer opnuut ‘n eed van getrouheid
aan die Engelse koning aflê. Die onderstaande Kaapse gesinne weier om die eed
af te lê en word gewaarsku dat hulle as dislojale onderdane beskou sal word en
die Kaap binne dertig dae sou moes verlaat.
Taking of oath of allegiance
Whereas by my proclamation of the 28th day of May
last, all heads of families and as many other inhabitants of the Cape Town and
within four hours distance as could assemble in the Castle on Thursday and
Friday the 15th & 16th of June were summoned and required to take and
subscribe in a book for that purpose in (on?) behalf of themselves and fellow
burghers the following oath of allegiance to His Majesty the Sovereign of this
Colony.
“I do swear that I will be faithfull and bear true
allegiance to His Majesty George the Third by the grace of God, King of Great
Britain, France and Ireland, Defender of the Faith &c. &c. &c.”
And whereas the following heads of families and
inhabitants viz:
Wm F. van Rheede van Oudshoorn, J. D. Hiebner, H. A.
Vermaak, J. A. Vermaak (1), J. A. van Reenen, W. van Reenen, Fk van Reenen,
Gysbt van Reenen, J. G. Brink, C. Brink, J. Brink, A. Brink, C. van der Poel,
A. van Breda, P. van Breda, J. A. Horak, Alex van Breda, D. G. van Rheenen, J.
P. Eksteen, P. M. Eksteen, C. Nelson, S. van Blerk, C. la Harpe, J. Rens, D.
Hofman, P. J. Hubner (2), Adriaan Cruywagen, W. Kolver, J. D. Karnspek, A. de
Smit, C. Freislich, J. Joubert, H. Cloete, junior, H. O. Eksteen, N. Colyn, Jan
van Schoor, C. P. Slotsboo (3), Ns van Es, H. Dempers, L. Bield, G. Wm Hoppe, S.
Wiedt, J. van Leeuwen, G. Schierhout, [...] Verheum, N. van Wieligh, S. Herman,
A. Jansen, D. Storm, H. ter Hoeven, Docter Voigt, L. Henkel, J. van Biel, S. V.
van Reenen, J. J. Vercuil,
and divers others usually residing in the Cape Town or
district within four hours distance have, on various pretences, declined and
neglected to take and subscribe the said oath; be it therefore known and by these
presents it is declared that all heads of famillies, and others as above
described who shall not have taken and subscribed the said oath before the 10th
day of July next will be considered as disloyal subjects, and no longer
entitled to the protection of the British Government, which they refuse to
acknowledge, they are therefore warned and commanded to hold themselves in
readiness to depart (from) this Colony within the space of 30 days, from the date
hereof, and to embark on board such ship or ships as shall be prepared by my
order to transport them from hence to Batavia, or to such other Dutch
settlement in the Island of Java or elsewhere, as may be found most convenient
to land them at.
Those officers late in the service of the Dutch
Government included in the 3d and 4th articles of the capitulation, who chuse
to remain here have permission so to do, on their taking and subscribing the
oath, and those who wish to leave the Colony and return home according to the
3d article of the capitulation above mentioned, are to signify the same within
14 days from the date hereof, after which term they are to be considered solely
as prisoners of war, and no longer entitled to any other privileges than those
appertaining to such.
(1), (2) and (3) These names have been crossed out in
the text.
[Kaapstad Argiefbewaarplek B.O. 61 pp. 353 – 359 dd. 28th / 29th June
1797]
Die Bloedrivier (of Danskraal) Gelofte van 9 Desember 1838
Mijne broeders en medelandgenoten, hier staan wij tans op een ogenblik
voor een heilige God van hemel en aarde om een belofte aan Hem te beloven, als
Hij met Zijn bescherming met ons zal wezen, en onze vijand in onze handen zal
geven dat wij hem overwinnen, dat wij die dag en datum elke jaar als een
verjaarsdag en een dankdag zoals een Sabbat in Zijn eer zal doorbrengen, en dat
wij een tempel tot Zijn eer stichten zal, waar het Hem zou behagen, en dat wij
ook aan onzen kinderen zal zeggen, dat zij met ons erin moeten delen, tot
gedachtenis ook voor onze opkomende geslachten. Want de ere van Zijn Naam
daardoor zal verheerlikt worden, dat de roem en eer van overwinning aan Hem zal
worden gegeven.
Hier staan ons voor die heilige God van hemel en aarde om 'n gelofte
aan Hom te doen dat as Hy ons sal beskerm en ons vyand in ons hand sal gee, ons
die dag en datum elke jaar as 'n dankdag soos 'n Sabbat sal deurbring, en dat
ons 'n Huis tot Sy eer sal oprig waar dit Hom behaag, en dat ons ook aan ons
kinders sal sê dat hulle met ons daarin moet deel tot nagedagtenis ook vir die
opkomende geslagte, want die eer van Sy Naam sal verheerlik word deur die roem
en die eer van oorwinning aan Hom te gee.
Die gekorrigeerde teks behoort as volg te lees:
Hier staan ons voor U onse Vader, die heilige God van hemel en aarde,
om ‘n Gelofte aan U te doen dat as U ons sal beskerm en ons vyand in ons hand
sal gee, ons ‘n Huis tot U eer sal stig waar dit U behaag, en dat ons ook aan
ons kinders sal sê dat hulle met ons daarin moet deel tot
nagedagtenis ook vir die opkomende geslagte, want die eer van U Naam
sal verheerlik word deur die roem en die eer van oorwinning aan U te gee.
Ons smeek hiermee ook U hulp en bystand af om hierdie Gelofte verseker
te kan volbring, in die Naam van U Seun en ons Verlosser, Jesus Christus. Amen
Die Paardekraal Gelofte van 1880
In de tegenwoordigheid van den Almachtigen God, de kenner aller harten
onder bidden opzien om Zijn genadige hulp en ontferming, zijn wij Burgers van
de Zuid-Afrikaansche Republiek, plegtig overeenkomen, om voor ons en onze
kinderen een heilige verbond op te rigten, het welk wij met plegtigen eed
bezzweren.
Ruim veertig jaren is het geleden, dat onze vadere de Kaapkolonie
ontvlugt zijn, om een vrij en onafhanklik volk te worden. Deze veertig jaren
waren veertig jaren van smart en lijden.
Wij hebben Natal. Den Oranje-Vrijstaat en de Zuid-Afrikaansche
Republiek gesticht, en driemaal heeft de Engelsche Regering onze vrijheid
vertrapt .... En onze vlag, die onze vaderen met hun bloed en tranen gedoopt
hebben van den grond neergehaal.
Als door een dief in de nacht in onze vrije Republiek weggestolen. Wij
kunnen en wij mogen dat nie dragen.
God wil, dat de eerbied onze vaderen en de liefde jegen onze kinderen
ons voorscrijft, het erfpand der vaderen geschonden aan onze kinderen over te
leven.
Daarom is het dat wij hier bije entreden en dat wij elkander de hand
geven als mannen, broeders, plegtig beloven, trouw te houden aan ons land en
volk en met het oog.
"Zoo waarlijk helpe ons God Almachtig".
Om ‘n Suid-Afrikaanse burger te word
I, [name], do hereby solemnly declare that I will be loyal to the
Republic of South Africa, promote all that will advance it and oppose all that
may harm it, uphold and respect its Constitution and commit myself to the
furtherance of the ideals and principles contained therein.
Bronne:-
Bailey, A. 2002. Die Gelofte van 16 Desember 1838: Die
Herdenking en Betekenis daarvan,
1838 tot 1910. Magistertesis ingedien by die
Universiteit van Pretoria.
Botha, C.G. 1939. Die
Kaapse Hugenote. Kaapstad: Nasionale
Pers.
Dominicus, F.C. 1919. Het
huiselik en maatschappelik leven van de Zuid-Afrikaner in de eerste
helft
der 18de eeuw. ‘s-Gravenhage: Martinus
Nijhoff.
Schoeman, Karel. 2004. ‘n
Duitser aan die Kaap, 1724 – 1765. Die lewe en loopbaan van
Hendrik Schoeman. Pretoria:
Protea Boekhuis.
Kaapstad Argiefbewaarplek C.
2660 en C. 2661 (Ou Vol. nr. C. 678) – Eed Boek, 1692 – 1748.
Indeks voorin C. 2660
31 [2] 1
________________________________________________________________________
Eed van Purge No.
1
Eed voor den Raad van Politie 2
Eed voor den Raad van Justitie 3
Eed voor de Fiscaals 4
Eed van Weesmeesteren 5
Eed voor Commiss: van Huwelijx
en Kleijne Saaken 6
Eed voor Burgerraaden 7
Eed voor den Land drost 8
Eed voor Heemraden 9
Eed voor de Secretarissen van
Politie en Justitie 10
Eed voor den Secretaris van
Weesmeestere 11
Eed voor den Secretaris van
Commissarisse van Kleijne en Huwelijx saaken 12
Eed voor den Secretaris van
Land-drost en Heemraden, van Stellenbosch 13
Eed voor de officieren der
Burgerije 14
Eed voor de gepriviligeerde
Slagters 15
Eed voor den Boekhouder van ‘t
Slagthuijs 16
Eed voor den Stadsboode 17
[3]
_________________________________________________________________________
Eedt voor den Landmeeter No. 18 en 24
Eedt voor de Substituut van
den Landdrost 19
Eedt voor een Wildschudt 20
Eedt voor een Veldwachter 21
Eedt voor den Cipier 22
Eedt voor de Onderhoud Vesters 23
Eedt voor den Vendu Clercq 25
Eedt voor Keurmeesters van
Goud en Silversmeeden 26
Eedt voor den Vendumeester 27
Eedt voor de Procureurs 28
Eedt voor den Geweldiger 29
Eedt voor de Ordinaire
Clerquen ter Secretarije van Politie 30
Eedt voor de Officianton aan
de mijnwerken 31
Eedt voor de Vroedvrouwen 32
Eedt voor de Burgers 33
